Zazalar

Tanım:

Zazalar, çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi’nde (özellikle Tunceli, Bingöl, Elazığ, Erzincan ve Diyarbakır illerinde) yaşayan, Zazaca (Kırmançki) konuşan, kendine özgü kültürel ve sosyal yapıya sahip bir topluluktur. Zazalar, etnik kökenleri, dilleri, inançları ve gelenekleri bakımından komşu halklardan farklılık gösterirler. Tarih boyunca farklı medeniyetlerin etkisinde kalmışlar ve kendilerine özgü bir kimlik oluşturmuşlardır.

Zazaların Tarihsel ve Coğrafi Dağılımı:

  • Anadolu’daki Yayılış: Zazalar, tarihsel olarak Doğu Anadolu’da yaşamışlardır. Günümüzde çoğunlukla Tunceli, Bingöl, Elazığ, Erzincan ve Diyarbakır illerinde yoğunlaşmışlardır. Ayrıca, bu illerin çevre ilçelerinde ve bazı büyük şehirlerde de Zaza nüfusu bulunmaktadır.

  • Göçler: Zazalar, tarih boyunca farklı nedenlerle göç etmek zorunda kalmışlardır. Özellikle 20. yüzyılda yaşanan göçler sonucunda, Zaza nüfusu Türkiye’nin farklı bölgelerine ve Avrupa ülkelerine yayılmıştır.

  • Etnik Köken: Zazaların etnik kökeni hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar, Zazaların Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir topluluk olduğunu ve Kürtler, İranlılar ve diğer bazı halklarla akraba olduğunu ileri sürerken, bazı araştırmacılar Zazaların ayrı bir etnik grup olduğunu savunmaktadırlar.

Zazaların Kültürel Özellikleri:

  • Dil: Zazaca (Kırmançki), Zazaların konuştuğu dildir. Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur ve İran dilleri grubunda yer alır. Zazaca, kendine özgü dilbilgisi kurallarına, sözlüğe ve lehçelere sahiptir.

  • Toplumsal Yapı: Zazalar, aşiretler, aileler ve köyler gibi farklı toplumsal birimlerden oluşurlar. Aşiretler arasında dayanışma, yardımlaşma ve sosyal ilişkiler önemli bir yer tutar.

  • Geleneksel Yaşam: Geleneksel yaşam tarzlarına önem verirler. Tarım, hayvancılık, el sanatları ve ticaret gibi işlerle uğraşırlar.

  • El Sanatları: El sanatlarında oldukça yeteneklidirler. Dokumacılık, halıcılık, kilimcilik, demircilik, bakırcılık, çömlekçilik ve ağaç işleme gibi el sanatları Zaza kültürünün önemli bir parçasıdır.

  • Müzik ve Halk Oyunları: Kendine özgü müzik ve halk oyunlarına sahiptirler. Davul, zurna, def, kaval, keman, bağlama gibi çalgılar Zaza müziklerinde sıkça kullanılır. Halay, Zazaların önemli halk oyunlarından biridir.

  • Folklor: Zengin bir folklor birikimine sahiptirler. Masallar, efsaneler, destanlar, türküler, maniler, atasözleri ve bilmeceler Zaza kültürünün önemli unsurlarıdır.

  • Giyim ve Kuşam: Zazaların geleneksel giyim tarzları, bulundukları bölgeye göre farklılıklar gösterir. Genellikle renkli ve işlemeli kıyafetler giyerler.

  • Misafirperverlik: Misafirperverlikleriyle tanınırlar. Misafirlerine büyük bir saygı ve ilgi gösterirler.

Zaza Aleviliği

Tanım:

Zaza Aleviliği, Alevi inancının Zaza toplulukları arasında yaygın olan ve kendine özgü bazı özelliklere sahip olan bir biçimidir. Zaza Aleviliği, hem Alevi inanç esaslarını benimser hem de Zaza kültürünün etkisiyle özgün bir yapı kazanmıştır. Zaza Aleviliği, cem törenleri, dedelik kurumu, ziyaret yerleri ve manevi pratikler gibi unsurlarıyla dikkat çeker.

Zaza Aleviliğinin Özellikleri:

  • Alevi İnanç Esasları: Zaza Alevileri, Alevi inancının temel esaslarını (Hak, Muhammed, Ali, Ehl-i Beyt sevgisi, vahdet-i vücud, dört kapı kırk makam, insan-ı kâmil ideali vb.) benimserler.

  • Cem Törenleri: Cem törenlerini düzenli olarak gerçekleştirirler. Cemlerde, deyişler söylenir, semah dönülür, lokma paylaşılır ve birlik-beraberlik sağlanır. Zazaca deyişler ve kilamlar cemlerde önemli bir yer tutar.

  • Dedeler ve Ocaklar: Zaza Aleviliğinde dedeler ve ocaklar önemli bir role sahiptir. Dedeler, cem törenlerini yönetir, dini bilgileri aktarır ve topluma rehberlik eder.

  • Ziyaret Yerleri: Kutsal kabul edilen ziyaret yerlerine önem verirler. Bu ziyaret yerleri, Alevi inancında manevi bir öneme sahiptir.

  • Zazaca Dil ve Kültür: Zaza Aleviliği, Zazaca dil ve kültürü ile iç içe geçmiş bir yapıya sahiptir. Dini törenlerde, deyişlerde ve günlük hayatta Zazaca kullanımı yaygındır.

  • Muhabbet ve Tolerans: Sevgi, muhabbet, hoşgörü, adalet ve eşitlik gibi değerlere vurgu yapar. Farklı inançlara ve kültürlere saygı duyma prensibi önemlidir.

  • Sözlü Gelenek: Zaza Aleviliğinde inanç, bilgi, gelenek ve görenekler genellikle sözlü olarak aktarılır. Deyişler, menkıbeler ve efsaneler, Zaza Aleviliğinin önemli bir parçasını oluşturur.

Zazaların ve Zaza Aleviliğinin Günümüzdeki Durumu:

Günümüzde, Zazalar, modernleşme, kentleşme ve ekonomik değişimler nedeniyle geleneksel yaşam tarzlarından uzaklaşmaktadırlar. Ancak, dillerini, kültürlerini, geleneklerini ve Alevi kimliklerini koruma çabası içindedirler. Zaza dernekleri, vakıfları ve kültürel etkinlikleri, bu çabaların bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, Zazaca’nın korunması ve yaygınlaştırılması için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.

Kelime Kökenleri:

  • Zaza: “Zaza” kelimesinin kökeni hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar, kelimenin “Zāzā” adında eski bir topluluktan geldiğini ve bunun da Hint-Avrupa kökenli olduğunu ileri sürerler. Bazı kaynaklarda ise “zaza” kelimesinin “çorak”, “verimsiz toprak” anlamına geldiği iddia edilir. Ancak, Zazaların kendilerini tanımlamak için kullandıkları en yaygın kelime “Kırmanc” veya “Kırmançki”dir.

  • Alevilik: “Alevilik” kelimesi, Arapça “Ali” kelimesine Türkçe “-lik” ekinin eklenmesiyle oluşmuştur ve “Ali’ye bağlılık” anlamına gelir.

Sonuç:

Zazalar, Doğu Anadolu’da yaşayan, Zazaca konuşan, kendine özgü kültürel ve sosyal yapıya sahip bir topluluktur. Zaza Aleviliği ise, Alevi inancının Zaza toplulukları arasında yaygın olan ve kendine özgü bazı özelliklere sahip bir biçimidir. Zazaca dil ve kültürü, Zaza Aleviliğinin önemli bir parçasını oluşturur. “Zaza” kelimesinin kökeni hakkında farklı görüşler bulunmakla birlikte, “Alevilik” kelimesi Arapça “Ali” kelimesinden türemiştir.