Zâkir (ذاکر) (çoğ. zâkirân)

Alevilik ve Bektaşilik’te cem erkânında saz çalıp deyiş, düvaz imam, mersiye, miraçlama gibi gülbanklar okuyan, On İki Hizmet’ten birini yerine getiren can. “Sazandar”, “Güvender”, “Âşık” veya “Kamber” olarak da anılır.

ETİMOLOJİ

Arapça “z-k-r” (ذکر) kökünden türemiş olup “zikreden, anan, hatırlayan” anlamlarına gelir. Tasavvufta “Allah’ı anan, zikreden kişi” anlamında kullanılmıştır.

ZÂKİRLİK KURUMU

  1. Tarihsel Gelişim:
    • Ozan-Baksı geleneği
    • Horasan erenleri
    • Alevi ozanları
    • Pir Sultan, Kul Himmet gibi yol ulularının etkisi
  1. Eğitim ve Yetişme:
    • Usta-çırak ilişkisi
    • Repertuvar aktarımı
    • Saz eğitimi
    • Erkân öğrenimi

ZÂKİRİN GÖREVLERİ

  1. Cem İçi Görevleri:
    • Deyiş söyleme
    • Düvaz imam okuma
    • Mersiye okuma
    • Miraçlama
    • Semah müziği çalma
    • Tevhid söyleme
    • Mersiye okuma
  1. Cem Dışı Görevleri:
    • Repertuvar aktarımı
    • Genç zâkirleri yetiştirme
    • Yol ulularının deyişlerini yaşatma
    • Muhabbet meclislerini yönetme

REPERTUVAR

  1. Müzik Türleri:
    • Deyişler
    • Düvaz imamlar
    • Mersiyeler
    • Miraçlamalar
    • Tevhidler
    • Semah ezgileri
    • Duazlar
    • Gülbanklar
  1. İcrâ Sıralaması:
    • Çerağ uyandırma deyişleri
    • Miraçlama
    • Tevhid
    • Semah ezgileri
    • Sakka suyu deyişleri
    • Lokma deyişleri

ZÂKİR POSTUNDA OTURMA ÂDÂBI

  1. Post Kuralları:
    • Posta niyaz etme
    • Sazı öpüp başa koyma
    • Edep-erkân ile oturma
    • Post duasını bilme
  1. İcrâ Kuralları:
    • Dedenin iznini alma
    • Repertuvarı sıraya uygun icra etme
    • Cemde birlik sağlama
    • Manevi atmosferi koruma

ÇALGI VE TEKNİK

  1. Kullanılan Çalgılar:
    • Bağlama (dede sazı)
    • Tambura
    • Cura
    • Divani
    • Ruzba
  1. İcrâ Teknikleri:
    • Şelpe (pençe)
    • Tezene
    • Dem tutma
    • Bozlak düzeni
    • Abdâl düzeni

GÜNÜMÜZDE ZÂKİRLİK

  1. Modern Dönem Sorunları:

    • Usta-çırak ilişkisinin zayıflaması
    • Repertuvar kaybı
    • Kentleşmenin etkileri
    • Standardizasyon tehlikesi
  1. Koruma Çalışmaları:

    • Deyiş derlemeleri
    • Arşiv oluşturma
    • Eğitim çalışmaları
    • Genç zâkirleri destekleme

KAYNAKÇA

  1. Duygulu, Melih (2014). Alevi-Bektaşi Musikisinde Deyişler. İstanbul: Pan Yayıncılık.
  2. Özdemir, Ulaş (2016). Kimlik, Ritüel, Müzik İcrası: İstanbul Cemevlerinde Zakirlik Hizmeti. İstanbul: Kolektif Kitap.
  3. Yaman, Ali (2007). Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar. İstanbul: Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları.
  4. Ersal, Mehmet (2019). Alevi Cem Zakirliği. Ankara: Barış Kitap.
  5. Markoff, Irene (1986). Musical Theory, Performance and the Contemporary Bağlama Specialist in Turkey. UCLA.
  6. Erol, Ayhan (2009). Müzik Üzerine Düşünmek. İstanbul: Bağlam Yayınları.
  7. Clarke, Gloria (1999). The World of the Alevis. New York: AVC Publications.
  8. Bozkurt, Fuat (2019). Buyruk ve Zakirlik Geleneği. İstanbul: Kapı Yayınları.