Etimoloji ve Tanım
Arapça “nefes” (نفس, soluk) kelimesinden gelen terim, Alevi-Bektaşi edebiyatında tarikat ulularını, tarikatın adap ve erkanını, tasavvufi düşünceleri dile getiren manzum eserleri ifade eder. Aynı zamanda bu şiirlerin bağlama eşliğinde bestelenerek söylenen haline de nefes denir.
Tasavvufi Boyut
İnanç Sistemindeki Yeri
- Dem: Nefes’in “ilahi soluk” olarak algılanışı
- Velayet: Eren kişilerin sözü olarak kutsallık atfedilmesi
- Batıni Yorum: Zahiri ve batıni anlamlar içermesi
Nefes Kavramının Gelişimi
- Horasan Erenleri geleneğinden gelen etkiler
- Yesevilik ile bağlantıları
- Bektaşilik içinde sistemleşmesi
Edebi Özellikler
Biçimsel Yapı
- Nazım Birimi: Genellikle dörtlük, bazen üçlük
- Vezin: Çoğunlukla hece vezni (7, 8, 11’li)
- Kafiye Düzeni: Genellikle abab, aaab veya xaxa
İçerik Özellikleri
- Temalar:
- Vahdet-i Vücud anlayışı
- Ehlibeyt ve On İki İmam sevgisi
- Dört Kapı Kırk Makam öğretisi
- Insan-ı Kamil kavramı
- Dil Özellikleri:
- Yalın ve anlaşılır Türkçe
- Sembolik ve alegorik anlatım
- Terimler ve mahlaslar
Müzikal Özellikler
Ezgisel Yapı
- Makamsal Özellikler:
- Yaygın kullanılan makamlar: Hüseyni, Uşşak, Kürdi
- Yöresel makamlar
- Ritim ve Usul:
- 2/4, 4/4, 9/8 gibi usuller
- Serbest ritimli (uzun hava) formlar
İcra Özellikleri
- Çalgılar:
- Bağlama (temel çalgı)
- Yöresel sazlar
- Söyleyiş Tarzları:
- Zeybek ağzı
- Çam düzü
- Bozlak
Cem Ritüelinde Nefesler
İşlevsel Sınıflandırma
- Deyiş Nefesler
- Düvaz İmam Nefesleri
- Semah Nefesleri
- Mersiye Nefesleri
Ritüel İçi Kullanım
- 12 Hizmet sırasında okunan nefesler
- Semah dönülürken söylenen nefesler
- Lokma hizmeti sırasındaki nefesler
Tarihsel Gelişim
Dönemsel Özellikler
- 13-15. Yüzyıl: Oluşum dönemi
- 16-18. Yüzyıl: Klasik dönem
- 19. Yüzyıl ve Sonrası: Modern dönem
Başlıca Temsilcileri
- Şah Hatayi (16. yy)
- Pir Sultan Abdal (16. yy)
- Kul Himmet (16. yy)
- Yemini (15. yy)
- Virani (16. yy)
Nefes Türleri
- Konularına Göre:
- Öğretici nefesler
- Methiye nefesleri
- Devriye nefesleri
- Şathiye nefesleri
- Ezgisel Yapılarına Göre:
- Kırık havalar
- Uzun havalar
Günümüzde Nefes Geleneği
Modern Uygulamalar
- Stüdyo kayıtları
- Dijital platformlarda yayılım
- Yeni besteler ve yorumlar
Eğitim ve Aktarım
- Cemevlerindeki müzik eğitimi
- Konservatuarlarda akademik çalışmalar
- Yazılı ve dijital arşivleme çalışmaları
Örnek Nefes Metni
Gelin canlar bir olalım
Münkire kılıç çalalım
Hüseyn’in kanın alalım
Tevekkeltü taalallah
-Pir Sultan Abdal
* * *
Alçağa indir özünü
İn türaba sür yüzünü
Pişir de söyle sözünü
Arasında çiğ bulunur
-Şah Hatâyî
Kaynakça
- Aslanoğlu, İ. (1997). Şah İsmail Hatayî: Divan, Dehnâme, Nasihatnâme ve Anadolu Hatayîleri. İstanbul: Der Yayınları.
- Başgöz, İ. (1977). Türk Halk Edebiyatı Antolojisi. İstanbul: Ararat Yayınevi.
- Bozkurt, F. (2015). Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları.
- Duygulu, M. (1997). Alevi-Bektaşi Musikisinde Deyişler. İstanbul: Can Yayınları.
- Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitap.
- Gölpınarlı, A. (1992). Alevi-Bektaşi Nefesleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
- Korkmaz, E. (2003). Ansiklopedik Alevilik-Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kaynak Yayınları.
- Markoff, I. (1986). Musical Theory, Performance and the Contemporary Bağlama Specialist in Turkey. PhD dissertation, University of Washington.
- Mélikoff, I. (1998). Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
- Onatça, N.A. (2007). Alevi-Bektaşi Kültüründe Kırklar Semahı. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
- Öztelli, C. (1973). Bektaşi Gülleri. İstanbul: Milliyet Yayınları.
- Yaman, M. (1994). Erdebilli Şeyh Safi ve Buyruğu. İstanbul: Ufuk Matbaası.