Etimoloji ve Tanım
“Mestane” kelimesi Farsça kökenli olup, “sarhoş, kendinden geçmiş” anlamlarına gelmektedir. “-lik” eki ile Türkçeleştirilmiş olan “mestanelik”, bu halin adıdır. Tasavvufi literatürde mestanelik, ilahi aşkın verdiği manevi sarhoşluk hali olarak tanımlanır (Cebecioğlu, 2009: 426).
Alevi-Bektaşi Geleneğinde Mestanelik
Alevi-Bektaşi inancında mestanelik, ilahi aşkın en yoğun tezahürlerinden biri olarak kabul edilir. Bu kavram şu yönleriyle öne çıkar:
- Manevi Sarhoşluk: Hakk’a olan aşkın verdiği coşkunluk hali (Yıldırım, 2018: 215).
- Vecd Hali: Zikir veya sema sırasında yaşanan kendinden geçme durumu (Ersal, 2016: 178).
- İrfani Bilgiye Erişim: Akli bilginin ötesine geçerek, kalp gözüyle hakikati idrak etme hali (Kaygusuz, 2012: 93).
Mestaneliğin Özellikleri
Alevi-Bektaşi geleneğinde mestanelik şu özelliklerle tanımlanır:
- Geçicilik: Genellikle anlık veya kısa süreli bir hal olarak yaşanır.
- Kontrol Edilemezlik: İradi olarak başlatılamaz veya sonlandırılamaz.
- Dönüştürücülük: Kişinin manevi durumunda kalıcı izler bırakabilir.
- İfade Güçlüğü: Bu hali yaşayan kişi, deneyimini tam olarak ifade etmekte zorlanır.
Cem Ritüelinde Mestanelik
Cem ayinlerinde, özellikle semah dönülürken mestanelik hali sıkça gözlemlenir. Ersal’ın (2019: 312) saha çalışmasında belirttiği üzere, semah dönenler arasında kendinden geçme, gözyaşı dökme ve kontrolsüz hareketler sergileme gibi mestanelik belirtileri görülebilir.
Alevi-Bektaşi Edebiyatında Mestanelik
Mestanelik, Alevi-Bektaşi edebiyatında sıkça işlenen temalardan biridir. Örnekler:
- Pir Sultan Abdal’ın “Mest oldum şarabı ladan içeli / Lamekan şehrini seyran ederim” dizeleri, manevi sarhoşluğun verdiği hali anlatır (Öztelli, 1974: 183).
- Kul Himmet’in “Aşkın dolusundan içtim bir dolu / Kendimden geçmişim bilmem n’olduğum” beyti, mestaneliğin kişiyi kendinden geçiren yönünü vurgular (Aslanoğlu, 1997: 127).
Diğer Tasavvufi Kavramlarla İlişkisi
Mestanelik, diğer tasavvufi kavramlarla yakından ilişkilidir:
- Sekr: Manevi sarhoşluk hali, mestaneliğin diğer bir adıdır (Uludağ, 2016: 309).
- Cezbe: Mestanelik çoğu zaman cezbe (ilahi çekim) ile birlikte yaşanır (Cebecioğlu, 2009: 130).
- Vecd: Kendinden geçme hali, mestaneliğin bir sonucu olabilir (Kayhan, 2018: 156).
Çağdaş Yorumlar ve Tartışmalar
Günümüzde mestanelik kavramı, çeşitli açılardan ele alınmaktadır:
- Psikolojik Yorum: Mestanelik, değişmiş bilinç durumu olarak değerlendirilmektedir (Sayar, 2012: 87).
- Nörolojik Yaklaşım: Bazı araştırmacılar, mestanelik halini beynin belirli bölgelerindeki aktivite değişimleriyle ilişkilendirmektedir (Ülger, 2020: 243).
- Sosyolojik Bakış: Mestanelik, kolektif coşkunluk ve dayanışma duygusunu güçlendiren bir olgu olarak ele alınmaktadır (Sunar, 2017: 172).
Kaynakça
- Yıldırım, R. (2018). Geleneksel Alevilik: İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Ersal, M. (2016). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi -Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
- Kaygusuz, İ. (2012). Aleviliğin İnançsal ve Toplumsal Yol Kardeşliği. İstanbul: Alev Yayınları.
- Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
- Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zakirliği. Ankara: Barış Kitap.
- Öztelli, C. (1974). Pir Sultan Abdal: Bütün Şiirleri. İstanbul: Milliyet Yayınları.
- Aslanoğlu, İ. (1997). Kul Himmet: Yaşamı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: Can Yayınları.
- Uludağ, S. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
- Kayhan, V. (2018). Tasavvufi Tecrübenin Epistemolojik Değeri. Ankara: Otto Yayınları.
- Sayar, K. (2012). Sufi Psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları.
- Ülger, E. (2020). “Nörotasavvuf: Tasavvufi Tecrübenin Nörobiyolojik Temelleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 45, 231-262.
- Sunar, L. (2017). “Türk Sosyolojisinde Üç Gelenek: Sentezci, Laik-Batıcı ve Dinçi Anlayışlar”. Sosyoloji Dergisi, 37, 165-190.