Etimoloji ve Tanım

“Divane” kelimesi Farsça kökenli olup, “deli, mecnun, aşık” anlamlarına gelmektedir. “Divanelik” ise bu halin adıdır. Tasavvufi literatürde divanelik, ilahi aşk uğruna kendinden geçme, toplumsal normların dışına çıkma hali olarak tanımlanır (Uludağ, 2001). Alevi-Bektaşi geleneğinde divanelik, Hakk aşkıyla kendinden geçme ve manevi olgunlaşma sürecinde önemli bir aşamayı ifade eder.

Tasavvufi Anlamı

Tasavvufta divanelik, salikin (manevi yolcunun) Hakk’a olan aşkı nedeniyle dünyevi kaygılardan sıyrılması, toplumsal normları aşması ve sadece ilahi aşkla yaşar hale gelmesi durumudur. Bu hal, akıl ve mantığın ötesinde, kalp ve ruh ile idrak edilen bir boyutu temsil eder (Schimmel, 1975).

Alevi-Bektaşi Geleneğinde Divanelik

Alevi-Bektaşi inancında divanelik kavramı şu yönleriyle öne çıkar:

  1. İlahi Aşk: Hakk’a duyulan aşkın en yoğun hali olarak görülür (Korkmaz, 2003).
  2. Melâmet: Kınanmayı göze alma, toplumsal normların dışına çıkma hali olarak yorumlanır (Mélikoff, 1998).
  3. Fenafillah: Hakk’ta yok olma halinin bir tezahürü olarak kabul edilir (Ocak, 2009).
  4. Cezbe: İlahi aşkın verdiği coşkunluk hali olarak değerlendirilir (Yaman, 2011).

Divaneliğin Özellikleri

Alevi-Bektaşi geleneğinde divanelik şu özelliklerle tanımlanır:

  1. Dünyevi Kaygılardan Uzaklaşma: Divane, maddi dünyanın geçici zevklerinden ve kaygılarından sıyrılmıştır.
  2. Toplumsal Normları Aşma: Divane, toplumun genel kabullerinin ve beklentilerinin ötesinde davranışlar sergileyebilir.
  3. Hakk’a Yönelme: Divane’nin tek amacı Hakk’a ulaşmaktır, tüm varlığını bu yola adamıştır.
  4. Sırra Erme: Divanelik hali, ilahi sırlara erişmenin bir yolu olarak görülür.

Alevi-Bektaşi Edebiyatında Divanelik

Divanelik, Alevi-Bektaşi edebiyatında sıkça işlenen temalardan biridir. Örnekler:

  • Pir Sultan Abdal’ın “Divane gönlüm divane / Dost elinden oldum divane” dizeleri, ilahi aşkın verdiği divaneleşme halini anlatır (Gölpınarlı ve Boratav, 1991).
  • Yunus Emre’nin “Yunus divanedir, bilmez ne söyler / Mest olmuş söylenir, kendinden geçmiş” beyti, divaneliğin verdiği manevi sarhoşluğu ifade eder (Tatçı, 1990).

Ünlü Divaneler

Alevi-Bektaşi geleneğinde bazı önemli şahsiyetler “divane” lakabıyla anılır:

  1. Divane Mehmed Çelebi: Hacı Bektaş Veli dergahının postnişinlerinden biri.
  2. Divane Şem’i: 16. yüzyılda yaşamış Bektaşi şairi.
  3. Divane Hüseyin: Pir Sultan Abdal’ın yakın çevresinden bir ozan.

Çağdaş Yorumlar ve Tartışmalar

Günümüzde divanelik kavramı, Alevi-Bektaşi düşünürleri ve akademisyenler tarafından çeşitli şekillerde yorumlanmaktadır:

  1. Psikolojik Yorum: Divanelik, benliğin sınırlarını aşma ve kolektif bilinçdışına ulaşma süreci olarak ele alınır (Zelyut, 2011).
  2. Sosyolojik Yorum: Toplumsal normları sorgulama ve alternatif yaşam biçimleri geliştirme açısından değerlendirilir (Üzüm, 1997).
  3. Felsefi Yorum: Akıl ve mantığın sınırlarını aşma, sezgisel bilgiye ulaşma yolu olarak yorumlanır (Kaygusuz, 1995).
  4. Edebi Yorum: Divanelik, yaratıcı ilhamın ve sanatsal dehanın bir kaynağı olarak görülür (Yılmaz, 2011).

Kaynakça

  • Gölpınarlı, A. ve Boratav, P. N. (1991). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Der Yayınları.
  • Kaygusuz, İ. (1995). Alevilik İnanç, Kültür, Siyaset Tarihi ve Uluları. İstanbul: Alev Yayınları.
  • Korkmaz, E. (2003). Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar.
  • Mélikoff, I. (1998). Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
  • Ocak, A. Y. (2009). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Schimmel, A. (1975). Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: University of North Carolina Press.
  • Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Uludağ, S. (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • Üzüm, İ. (1997). Günümüz Aleviliği. İstanbul: İSAM Yayınları.
  • Yaman, A. (2011). Alevilik & Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Nokta Kitap.
  • Yılmaz, H. (2011). Alevilik-Bektaşilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi. İstanbul: Çınar Yayınları.
  • Zelyut, R. (2011). Aleviliğin Gizli Tarihi. Ankara: Kripto Yayınları.