Tanım
Dede, Alevi-Bektaşi geleneğinde dînî önderlik ve rehberlik görevini üstlenen, ocakzade soyundan gelen, toplumda saygın konuma sahip manevi liderdir. Dedelik kurumu, Alevi toplumunun sosyal ve dînî yapılanmasının temel taşıdır.
Tarihsel Arka Plan
Dedelik kurumu, Türklerin İslamiyet öncesi inanç sistemlerindeki kam/şaman geleneği ile İslami dönemdeki seyyidlik geleneğinin sentezinden doğmuştur. Anadolu Aleviliğinde dedeler, Hz. Muhammed’in soyundan geldiklerine inanılan “seyyid” ailelerinden olup, çoğunlukla Ehlibeyt soyuna dayandırılırlar. Tarihsel süreçte, özellikle Osmanlı döneminde, dedelik kurumu Alevi toplumunun kimliğinin korunmasında ve sürdürülmesinde hayâti rol oynamıştır.
İnanç ve Uygulamadaki Yeri
Dedenin Görevleri
- Cem âyinlerini yönetmek
- Toplumsal anlaşmazlıkları çözmek (düşkünlük cezası vermek veya kaldırmak)
- Musâhiplik âyinini gerçekleştirmek
- Cenâze hizmetlerini yürütmek
- Alevî öğretisini yeni nesillere aktarmak
Dedelik Kurumunun Başlıca Özellikleri
- Soydan geçme (ocakzâdelik)
- Ehlibeyt soyundan gelme (seyyidlik)
- Belirli bir bilgi birikimine sahip olma
- Toplum tarafından “ikrâr” verilmiş olma
Dedelikte Kademeler
Alevi-Bektaşi geleneğinde, dedeler arasında hiyerarşik bir düzen mevcuttur. Bu düzen:
- Mürşid
- Pir
- Rehber
şeklinde belirlenmiştir.
Her dedenin bağlı olduğu bir “ocak” ve yine ocaklar arasında da hiyerarşik bir yapı bulunmaktadır.
Modern Dönemde Dedelik
Kentleşme ve modernleşme süreçleriyle birlikte dedelik kurumu önemli değişimler geçirmiştir. Bunlar arasında:
- Geleneksel rollerinin bir kısmını kaybetme
- Yeni nesil dedelerin eğitim süreçlerinin farklılaşması
- Dede ocaklarının işlevlerinin değişmesi
- Kent Alevîleri için yeni hizmet modellerinin geliştirilmesi
İlgili Kavramlar
- Ocak sistemi
- Cem âyini
- Musâhiplik
- Düşkünlük
- Rızâlık / Râzılık
Kaynakça
- Yaman, Ali (2004). Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar. İstanbul: Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları
- Erseven, İlhan Cem (1990). Alevilerde Semah. Ankara: Ürün Yayınları
- Melikoff, Irène (1993). Uyur İdik Uyardılar. İstanbul: Cem Yayınevi