Bağlama (diğer adlarıyla saz, tambura), Alevi-Bektaşi geleneğinin kutsal çalgısı ve cem ritüellerinin vazgeçilmez unsurudur. “Telli Kur’an” olarak da anılan bağlama, yüzyıllar boyunca Alevi-Bektaşi öğretisinin aktarılmasında, deyiş, nefes ve düvazların icrasında merkezi bir rol oynamıştır.

Alevi-Bektaşi Geleneğinde Kutsal Bir Çalgı Olarak Bağlama

Sembolik Anlamı ve Kutsallığı

Alevi-Bektaşi inancında bağlama, maddi ve manevi boyutları olan kutsal bir varlık olarak kabul edilir. Bağlamanın her bir parçası kutsal bir anlam taşır:

  • Tekne (gövde): Hz. Ali’nin bedeni
  • Sap: Hz. Ali’nin Zülfikar’ı
  • Baş (burguluk): Hz. Ali’nin tacı
  • Üç çift tel: Hz. Muhammed-Hz. Ali-Hz. Fatma / Hz. Hasan-Hz. Hüseyin-Hz. Fatma
  • 12 perde: 12 İmamlar
  • Göğüs: Kerbela çölü (Özdemir, 2016; Yaltırık, 2003)

Cemlerde Bağlamanın Yeri

Cem ritüellerinde bağlama, zakirin elinde sadece bir müzik aleti değil, hakikati aktaran bir araçtır. Zakirler tarafından icra edilen:

  • Deyişler
  • Nefesler
  • Düvazlar
  • Mersiyeler
  • Miraçlamalar bağlama eşliğinde söylenir (Ersal, 2019).

Saygı ve Ritüeller

Bağlamaya gösterilen saygı çeşitli ritüel ve uygulamalarla kendini gösterir:

  • Bağlama yüksek bir yere asılır
  • Üzerine niyaz edilir
  • Özel bir bohça içinde saklanır
  • Ayak altına konulmaz
  • Temiz tutulur ve özenle taşınır (Akdeniz, 2011)

Tarihsel Süreçte Bağlama ve Alevi-Bektaşi Geleneği

Köken ve Gelişim

Bağlamanın Orta Asya’daki kopuz geleneğinden geldiği bilinmekle birlikte, Alevi-Bektaşi toplulukları içinde özgün bir gelişim göstermiştir. Horasan erenlerinin Anadolu’ya gelişiyle birlikte, tasavvufi öğretinin aktarımında temel bir araç haline gelmiştir (Gazimihal, 1975).

Sözlü Geleneğin Aktarımındaki Rolü

Alevi-Bektaşi öğretisinin yazılı kaynaklarının sınırlı olduğu dönemlerde bağlama:

  • İnanç esaslarının aktarımında
  • Tarihi olayların hatırlanmasında
  • Edebi yaratımların korunmasında
  • Toplumsal hafızanın sürdürülmesinde önemli bir işlev görmüştür (Markoff, 1986).

Zakirlik Geleneği ve Bağlama

Zakirlik Kurumu

Zakirlik, Alevi-Bektaşi geleneğinde bağlama çalma ve deyiş söyleme görevini üstlenen önemli bir hizmet kurumudur. Zakirler:

  • Cem ritüellerini müzikle yönetir
  • Repertuvar aktarımını sağlar
  • Gençlere bağlama öğretir
  • İnanç öğretilerini müzik yoluyla aktarır (Ersal, 2019)

Eğitim ve Aktarım

Zakirlik geleneğinde bağlama eğitimi:

  • Usta-çırak ilişkisi içinde yürütülür
  • Teknik beceriler yanında repertuvar aktarımı yapılır
  • İnanç esasları ve ritüel bilgisi de öğretilir
  • Geleneksel icra teknikleri korunur (Özdemir, 2016)

Günümüzde Bağlama ve Alevi-Bektaşi Toplumu

Modern Dönemde Değişim ve Süreklilik

Kentleşme ve modernleşme süreçlerinde:

  • Bağlama eğitimi kurumsallaşmıştır
  • Yeni icra teknikleri geliştirilmiştir
  • Cemevlerinde düzenli eğitimler verilmektedir
  • Genç kuşaklara aktarım sürmektedir (Akdeniz, 2011)

Kültürel Kimlik Unsuru Olarak Bağlama

Günümüzde bağlama:

  • Alevi-Bektaşi kimliğinin önemli bir göstergesidir
  • Kültürel hafızanın taşıyıcısıdır
  • Toplumsal dayanışmanın aracıdır
  • İnanç pratiklerinin vazgeçilmez unsurudur (Yaltırık, 2003)

Kaynakça

  1. Akdeniz, S. (2011). Alevi Müzik Uyanışı. İstanbul: Pan Yayıncılık.
  2. Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zakiri. Ankara: Barış Kitap.
  3. Gazimihal, M. R. (1975). Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  4. Markoff, I. (1986). Musical Theory, Performance and the Contemporary Bağlama Specialist in Turkey. University of Washington.
  5. Özdemir, U. (2016). “Kimlik, Ritual ve Müzik: Alevi-Bektaşi Geleneğinde Bağlamanın Yeri.” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14, 61-82.
  6. Yaltırık, H. (2003). Telli Kur’an’dan Notalar. Ankara: Kalan Müzik.
  7. Ersoy, İ. (2014). “Alevi-Bektaşi Kültüründe Müzik ve Bağlama.” Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Dergisi, 5, 89-106.
  8. Duygulu, M. (2014). Alevi-Bektaşi Müziğinde Deyişler. İstanbul: Pan Yayıncılık.
  9. Aydın, A. (2011). “Zakirlik Geleneğinde Bağlama Öğretimi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 175-192.
  10. Pekşen, G. (2018). “Alevi-Bektaşi Cemlerinde Müzik ve Ritüel İlişkisi.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), 436-455.