Bağlama (diğer adlarıyla saz, tambura), Alevi-Bektaşi geleneğinin kutsal çalgısı ve cem ritüellerinin vazgeçilmez unsurudur. “Telli Kur’an” olarak da anılan bağlama, yüzyıllar boyunca Alevi-Bektaşi öğretisinin aktarılmasında, deyiş, nefes ve düvazların icrasında merkezi bir rol oynamıştır.
Alevi-Bektaşi Geleneğinde Kutsal Bir Çalgı Olarak Bağlama
Sembolik Anlamı ve Kutsallığı
Alevi-Bektaşi inancında bağlama, maddi ve manevi boyutları olan kutsal bir varlık olarak kabul edilir. Bağlamanın her bir parçası kutsal bir anlam taşır:
- Tekne (gövde): Hz. Ali’nin bedeni
- Sap: Hz. Ali’nin Zülfikar’ı
- Baş (burguluk): Hz. Ali’nin tacı
- Üç çift tel: Hz. Muhammed-Hz. Ali-Hz. Fatma / Hz. Hasan-Hz. Hüseyin-Hz. Fatma
- 12 perde: 12 İmamlar
- Göğüs: Kerbela çölü (Özdemir, 2016; Yaltırık, 2003)
Cemlerde Bağlamanın Yeri
Cem ritüellerinde bağlama, zakirin elinde sadece bir müzik aleti değil, hakikati aktaran bir araçtır. Zakirler tarafından icra edilen:
- Deyişler
- Nefesler
- Düvazlar
- Mersiyeler
- Miraçlamalar bağlama eşliğinde söylenir (Ersal, 2019).
Saygı ve Ritüeller
Bağlamaya gösterilen saygı çeşitli ritüel ve uygulamalarla kendini gösterir:
- Bağlama yüksek bir yere asılır
- Üzerine niyaz edilir
- Özel bir bohça içinde saklanır
- Ayak altına konulmaz
- Temiz tutulur ve özenle taşınır (Akdeniz, 2011)
Tarihsel Süreçte Bağlama ve Alevi-Bektaşi Geleneği
Köken ve Gelişim
Bağlamanın Orta Asya’daki kopuz geleneğinden geldiği bilinmekle birlikte, Alevi-Bektaşi toplulukları içinde özgün bir gelişim göstermiştir. Horasan erenlerinin Anadolu’ya gelişiyle birlikte, tasavvufi öğretinin aktarımında temel bir araç haline gelmiştir (Gazimihal, 1975).
Sözlü Geleneğin Aktarımındaki Rolü
Alevi-Bektaşi öğretisinin yazılı kaynaklarının sınırlı olduğu dönemlerde bağlama:
- İnanç esaslarının aktarımında
- Tarihi olayların hatırlanmasında
- Edebi yaratımların korunmasında
- Toplumsal hafızanın sürdürülmesinde önemli bir işlev görmüştür (Markoff, 1986).
Zakirlik Geleneği ve Bağlama
Zakirlik Kurumu
Zakirlik, Alevi-Bektaşi geleneğinde bağlama çalma ve deyiş söyleme görevini üstlenen önemli bir hizmet kurumudur. Zakirler:
- Cem ritüellerini müzikle yönetir
- Repertuvar aktarımını sağlar
- Gençlere bağlama öğretir
- İnanç öğretilerini müzik yoluyla aktarır (Ersal, 2019)
Eğitim ve Aktarım
Zakirlik geleneğinde bağlama eğitimi:
- Usta-çırak ilişkisi içinde yürütülür
- Teknik beceriler yanında repertuvar aktarımı yapılır
- İnanç esasları ve ritüel bilgisi de öğretilir
- Geleneksel icra teknikleri korunur (Özdemir, 2016)
Günümüzde Bağlama ve Alevi-Bektaşi Toplumu
Modern Dönemde Değişim ve Süreklilik
Kentleşme ve modernleşme süreçlerinde:
- Bağlama eğitimi kurumsallaşmıştır
- Yeni icra teknikleri geliştirilmiştir
- Cemevlerinde düzenli eğitimler verilmektedir
- Genç kuşaklara aktarım sürmektedir (Akdeniz, 2011)
Kültürel Kimlik Unsuru Olarak Bağlama
Günümüzde bağlama:
- Alevi-Bektaşi kimliğinin önemli bir göstergesidir
- Kültürel hafızanın taşıyıcısıdır
- Toplumsal dayanışmanın aracıdır
- İnanç pratiklerinin vazgeçilmez unsurudur (Yaltırık, 2003)
Kaynakça
- Akdeniz, S. (2011). Alevi Müzik Uyanışı. İstanbul: Pan Yayıncılık.
- Ersal, M. (2019). Alevi Cem Zakiri. Ankara: Barış Kitap.
- Gazimihal, M. R. (1975). Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Markoff, I. (1986). Musical Theory, Performance and the Contemporary Bağlama Specialist in Turkey. University of Washington.
- Özdemir, U. (2016). “Kimlik, Ritual ve Müzik: Alevi-Bektaşi Geleneğinde Bağlamanın Yeri.” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14, 61-82.
- Yaltırık, H. (2003). Telli Kur’an’dan Notalar. Ankara: Kalan Müzik.
- Ersoy, İ. (2014). “Alevi-Bektaşi Kültüründe Müzik ve Bağlama.” Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Dergisi, 5, 89-106.
- Duygulu, M. (2014). Alevi-Bektaşi Müziğinde Deyişler. İstanbul: Pan Yayıncılık.
- Aydın, A. (2011). “Zakirlik Geleneğinde Bağlama Öğretimi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 175-192.
- Pekşen, G. (2018). “Alevi-Bektaşi Cemlerinde Müzik ve Ritüel İlişkisi.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(2), 436-455.